Psychologia: Uwarunkowania zachowań zdrowotnych

Do czynników warunkujących zachowania zdrowotne należą zarówno czynniki demograficzno-społeczne jak i uwarunkowania psychologiczne (Ogińska-Bulik i wsp. 2015). Zachowania zdrowotne są efektem zarówno cech samej jednostki, jak i wpływu czynników zewnętrznych (Janssen i wsp. 2013). Podstawowym elementem, podobnie jak w wielu innych przypadkach, jest pierwotny model nawyków, który kształtują rodzice we wczesnym okresie dzieciństwa. Tak wpojone zachowania zdrowotne ulegają następnie zmianom, które mogą je wzmocnić lub wyeliminować. Dzieje się tak przede wszystkim w toku naszej edukacji szkolnej, a także dalszej socjalizacji, aż po okres aktywności zawodowej. Nie ulega jednak wątpliwości, że prawidłowo ukształtowany w okresie dzieciństwa model zachowań zdrowotnych wpływa na styl życia i tym samym, na stan zdrowia przez cały okres życia człowieka (Zadworna-Cieślak, 2010).

Kwestia otoczenia społecznego i kulturowego jest odpowiedzialna zarówno za poziom życia, jak i postrzeganie zdrowia. Dodatkowo należy także przyjąć, że wierzenia również wpływają na zachowania zdrowotne i postawę wobec kondycji własnego organizmu, a także zaufania do medycyny i przedstawicieli zawodów lekarskich (Janaszczyk, 2012). W jednym z badań z udziałem grupy 88 osób w wieku od 60 do 81 lat, w jakiej 78% (69 osób) stanowiły kobiety, zaś 22% (19) mężczyźni, ustalono iż ważną rolę w kształtowaniu i w wyborze zachowań zdrowotnych miały uwarunkowania kulturowe –w tym system norm i przekonań oraz wzorów postępowania i ogół wytworów materialnych oraz niematerialnych które zostały wytworzone przez daną grupę społeczną.

Współcześnie należy także uwzględniać rolę mediów w kształtowaniu się zachowań zdrowotnych. Dzisiaj, dzięki dynamicznemu rozwojowi są one potężnym źródłem informacji, w tym także tych dotyczących zdrowia. Dzięki temu możliwe jest prowadzenie kampanii pogłębiających wiedzę na temat prawidłowych zachowań zdrowotnych. Jednocześnie należy pamiętać także o tym, że bezkrytyczne podejście do znajdujących się w mediach wiadomości, może przynosić negatywne skutki. Mowa tu przede wszystkim o kampaniach przeciwko szczepieniom lub poradom dotyczącym odchudzania się poprzez drakońskie diety.

Należy także pamiętać, że na zachowania zdrowotne wpływ mają również czynniki demograficzno-społeczne, spośród których należy wyróżnić przede wszystkim; wiek, płeć, poziom wykształcenia, sytuacja materialna, sytuacja rodzinna (Syrkiewicz-Światła, 2014).

Świadomość prawidłowych zachowań zdrowotnych jest większa o osób starszych (Tiszczenko, 2009). Aktualny stan zdrowia (w tym choroby przewlekłe) w sposób istotny statystycznie wiąże się z zrachowaniami zdrowotnymi badanych osób będących w wieku senioralnym. Osoby chore kardiologicznie, w stosunku do zdrowych w większym stopniu ujawniają prozdrowotne zachowania. Przejawiają się one głównie w postaci pozytywnych psychicznych nastawień i stosowanych praktyk zdrowotnych. W różnych kategoriach zachowań zdrowotnych kobiety miały wyższe średnie wyniki w porównaniu od mężczyzn. Kobiety o wiele częściej od mężczyzn poddają się badaniom profilaktycznym. Nierówności pomiędzy płciami w zakresie dbania o zdrowie zdeterminowane są głównie przez czynniki społeczno-kulturowe. Zalicza się do nich m.in. odmienne wzorce zachowań, które wynikają z ról społecznych i stereotypy, jakie dotyczą płci (Giltay i wsp., 2007).

Nie bez znaczenia dla zachowań zdrowotnych jest także poziom wykształcenia, status majątkowy i stan cywilny. Zarówno bowiem osoby z wyższym wykształceniem, jak i te posiadające dzieci, a także o wyższym statusie majątkowym wykazują o wiele częściej zachowania prozdrowotne (Ślusarska, 2013).

Także inne badania potwierdzają rolę wykształcenia. Opisywane jest ono w literaturze jako predykator zachowań zdrowotnych (Szklarska, Bogucka, 2001). Wyniki badań pokazały istotną zależność pomiędzy tą zmienną a wskaźnikiem zachowań zdrowotnych oraz pozytywnym nastawieniem psychicznym. Wykształcenie odzwierciedla poziom wiedzy, w tym wiedzy medycznej. Istnieje też wyraźny związek pomiędzy statusem społecznym seniora a wyborem zachowań zdrowotnych. Im wyższe jest wykształcenie, tym wymagania w stosunku do systemu zdrowotnego są wyższe (Smoleń, 2011). Najprawdopodobniej osoby, które są wykształcone bardziej interesują się najnowszymi zdobyczami nauki, także w zakresie zdrowia oraz mają większy dostęp do informacji a wnioski w krytyczny oraz właściwie wyważony sposób wdrażają do rutynowej praktyki. Wykształcenie daje podstawę do podejmowania inicjatyw oraz większej aktywności a także poszerzania zainteresowań. Prace wielu autorów (Cisek  i wsp., 2004; Zielińska, 2008) podkreślają, że niższe wykształcenie współgra z antyzdrowotnym stylem życia, zaś stopień troski o zdrowie  kształtowany jest przez  poziom wykształcenia  . Ślusarska oraz Nowicki podają, że
w przypadku osób z wyższym wykształceniem prawidłowe nawyki żywieniowe wykazują najwyższą wartość punktową (Ślusarska, Nowicki, 2010).

Zachowania zdrowotne danej jednostki będą wynikały również z indywidualnych cech konkretnej osoby. Osobowość wpływa bowiem silnie także na to, jak postrzegana jest kwestia zdrowia i choroby. Tym samym wpływ na podejmowanie działań mających negatywny wpływ na zdrowia mają takie cechy charakteru jak: niedojrzałość, niską odporność na stres, skrajny introwertyzm, niepokój, poczucie izolacji, zaniżona samoocena (Gruszczyńska, 2015). Dodatkowo należy także wskazać, że osoby posiadające wewnętrzne poczucie odpowiedzialności za własne zdrowie, kontroli nad nim, są w stanie podejmować decyzje w sposób samodzielny i tym samym częściej wykonują aktywności prozdrowotne. Pozytywne myślenie, a także wyrażanie i dawanie radości i  inne życzliwe uczucia pozytywnie wpływają na odpornościowe funkcje organizmu (Smoleń, 2011).

Jak ustalił Steptoe i inni wśród mieszkańców DPS-ów czyli Domów Pomocy Społecznej tzw. dyspozycyjny optymizm kojarzono ze wspierającym zdrowiu stylem życia jednostki. Zachowaniami zdrowotnymi, które występują częściej u optymistów starszych wiekiem było np.  niepalenie oraz umiarkowane spożycie alkoholu i ćwiczenia. Autorzy twierdzą, iż optymizm seniora sprzyja pozytywnemu starzeniu się (Steptoe i wsp., 2006). Duże znaczenie ma również prężność psychiczna oraz duchowość. Im wyższa prężność tym bardziej korzystne zachowania zdrowotne w badanej grupie seniorów (Ogińska-Bulik i wsp., 2015). Ustalono także rolę wielu innych cech psychicznych jednostki dla aktywności zdrowotnej np. poczucie koherencji, inteligencji emocjonalnej, poczucie własnej skuteczności, wartości, struktury własności (Zadworna-Cieślak i wsp., 2013).