Psychologia: Pojęcie i rodzaje zachowań zdrowotnych

Nie ma jednej oficjalnej definicji zachować zdrowotnych. Definiowane są one w różny sposób. Najczęściej zachowania zdrowotne określa się jako zachowania lub brak zachować, które mają związek ze zdrowiem i samopoczuciem jednostki. Według definicji A. Frączka (2003) zachowania zdrowotne to czynności podejmowane i spełniane przez ludzi, które: „bezpośrednio i doraźnie albo pośrednio i w dalszej perspektywie sprzyjają lub szkodzą utrzymaniu normatywnych standardów zdrowia fizycznego i/lub psychicznego”. Z kolei Harris i Guten, określają zachowania zdrowotne mianem zachowań, które „jednostka podejmuje w celu ochrony, utrzymania i rozwoju zdrowia niezależnie od obiektywnych efektów zdrowotnych” (Głowacka – Rębała, 2013). Puchalski mianem zachowań zdrowotnych określa wybrane przez jednostkę działania lub typy zachowania, które zgodnie z pew­nym systemem wiedzy pozostają w ścisłym związku ze zdrowiem, pojmowanym w znaczeniu usta­lonym w tym systemie wiedzy (Puchalski, 1990).

Psychologiczne ujęcie zachowań zdrowotnych zaproponował w 1988 roku DS.Gochman, który uważał, że zachowania zdrowotne ujmują takie składniki, jak: przekonania, przewidywania, oczekiwania i motywy, myślenie oraz emocjonalne mechanizmy osobowości jak również wewnętrzne wzorce zachowań, związanych z umacnianiem, utrzymaniem, oraz przywracaniem zdrowia.

Najczęściej zachowania zdrowotne przedstawia są jako prozdrowotne oraz antyzdrowotne (Sęk, 2005). W zakresie tym określa się stosunek do zdrowia oraz ponoszone konsekwencje wynikające z określonych zdrowotnych zachowań. W przypadku pierwszej grupy mowa jest o wszystkich tych czynnościach, które wspomagają prawidłowe funkcjonowanie naszego organizmu podnosząc jego odporność lub przyśpieszając powrót do zdrowia. Zachowania antyzdrowotne, to te których wpływ na kondycję zdrowotną jest negatywny. W ich efekcie może dochodzić do pojawienia się zaburzeń zarówno w sferze fizycznej, jak i psychospołecznej. Zasadniczy wpływ na podejmowanie zachowań o cechach prozdrowotnych ma przede wszystkim świadomość tego, co jest dobre dla własnego organizmu, a co może przynosić negatywne skutki. Tym samym poziom wiedzy wpływa na całokształt zachowań związanych z zachowaniami pro i antyzdrowotnymi (Sheeran, 2013).

Na podstawie rozróżnienia wykonanego przez Steptoe i wsp. (2010) można wskazać poniższe grupy zachowań prozdrowotnych:

– minimalizowanie korzystania z używek,

– przestrzeganie reguł bezpieczeństwa w ruchu drogowym,

– prawidłowe nawyki żywieniowe,

– dbanie o kondycję fizyczną,

– profilaktyka lekarska.

W ujęciu psychologii zdrowia ważny jest podział tychże zachowań zdrowotnych na nawykowe i czynności intencjonalne oraz celowe (Sęk, 2005). I tak, zachowania nawykowe powstają w wyniku socjalizacji i w związku z tym można je kształtować od najwcześniejszych, pierwszych lat życia. Wśród tych zachowań wymieniamy na przykład zwyczaje żywieniowe, w których bardzo duże znaczenie mają tradycja oraz obyczaje domu rodzinnego. Z kolei zachowania zdrowotne intencjonalne i celowe najczęściej pojawiają się w sytuacji zmiany życiowej i rozwojowej np. na skutek choroby.

Podstawą prawidłowych zachowań zdrowotnych jest ich powtarzalność i ciągłość. Do wytworzenia takiego rodzaju nawyku konieczne jest przede wszystkim przyswojenie i stałe pogłębianie wiedzy dotyczącej zdrowia. Dodatkowo trzeba pamiętać, że dla podejmowania właściwych decyzji w ramach zachowań zdrowotnych konieczne jest wystąpienie trzech podstawowych czynników:

– motywacja,

– planowanie,

– wdrożenie odpowiednich działań.

Jednocześnie trzeba mieć na uwadze, że w ramach poszczególnych, kolejnych stopni tego procesu ważnymi czynnikami warunkującymi sukces są cechy osobiste, czynniki społeczno – kulturowe oraz oczekiwania względem efektów podjętych działań (Łuszczyńska, 2004).

W ramach przyjętych przez literaturę zajmującą się tematem zachowań zdrowotnych i ich kształtowania przyjmuje się, że istnieją trzy podstawowe grupy modeli ujmujące proces zmiany zachowań zdrowotnych. Wyróżnia się zatem:

– modele motywacyjno–postintencjonalne – skupiają się one przede wszystkim na tych czynnikach, które wpływają na powstanie intencji do podjęcia prawidłowych działań zdrowotnych. Tym samym są to modele, który planowanie traktuje jedynie, jako element mogący wpływać na samo zachowanie. Co za tym idzie nie otrzymamy odpowiedzi na to, co prowadzi do utrzymania się intencji przez dłuższy okres.

– model społeczno–poznawczy – doświadczenie jednostki w ramach tego modelu mają zdecydowany wpływ na podejmowanie dalszych działań. Kryterium staje się zatem poczucie własnej skuteczności. Jest ono oparte przede wszystkim na wcześniejszych doświadczeniach. Tym samym przekonanie o tym, że „mogę”, „potrafię” odbija się w podejmowaniu zachowań mających na celu usprawnienie własnego zdrowia. Warto przy tym zaznaczyć, że im wyższe poczucie własnej mocy i wynikającej z tego skuteczności, tym wyższe stawiane przez sobą cele. – modele fazowo-procesualne – w ramach procesualnego ujęcia, które zostało ukształtowane przez Schwarzera, głównymi wyróżnikami mającymi wpływ na kształtowanie się zachowań zdrowotnych są motywacja i działanie. Ujęcie fazowe skupia się na tych determinantach, które nie tylko powodują podjęcie określonego zachowania, ale także jego utrzymanie. W toku tak opisywanego procesu można wyróżnić siedem podstawowych faz; nieświadomość, brak zaangażowania, podjęcie decyzji o działaniu lub braku działania, działanie, utrzymanie działania (Gruszczyńska i wsp. 2015).