Senior i Psychologia: Zmiany fizyczne i psychiczne zachodzące w organizmie człowieka w okresie późnej dorosłości

Okres późnej dorosłości to jeden z najważniejszych elementów naszego życia. Szczególnie współcześnie, kiedy średnia długość życia ulega znacznemu wydłużeniu, a co za tym idzie rozciągnięciu w czasie podlega właśnie starość. Trzeba tutaj zwrócić uwagę na fakt, że wraz z rosnącą średnią długością życia przesunięciu ulega także granica, od której mówimy o początku starości.

Należy przy tym rozróżnić dwa podstawowe pojęcia. Bowiem starzenie się to proces, któremu podlegamy wszyscy i to już od momentu urodzenia, z punktu widzenia biologii nasz organizm starzeje się już od momentu narodzenia. Natomiast pojęcie starości odnosi się już wprost do wieku danej osoby oraz kondycji jej ciała (Mianowany i wsp., 2004). Tym samym choć starzejemy się przez całe życie, momentu w którym wchodzimy w okres ściśle rozumianej starości bywa różny i zależny od wielu czynników indywidualnych. Niemniej jednak podążając za przyjętym przez Światową Organizację Zdrowia usystematyzowaniem można uznać, że wiek starszy dzieli się na:

  • okres pomiędzy 60 a 75 rokiem życia, nazywany wiekiem podeszłym,
  • okres pomiędzy 75 a 90 rokiem życia nazywany wiekiem starczym,
  • okres po ukończeniu 90 roku życia nazywany wiekiem sędziwym (np. Chodorowski, 2007).

Inny podział zakłada, że starość zaczyna się w wieku sześćdziesięciu lat i dzieli się na starość wczesną, późną i długowieczność (Nowicka, 2006; Szarota, 2002). Przyjmując powyższe rozgraniczenia Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła, że przekroczenie wieku 65 lat jest równoznaczne z początkiem starości. Jednocześnie uznaje się, że wiek starczy to okres w życiu człowieka, kiedy kończy się jego aktywność zawodowa. Innymi słowy jest to moment przejścia na emeryturę, który w Polsce przypada na wcześniejszy okres tj. pomiędzy 60 a 65 rokiem życia w zależności od płci. Do określenia tego okresu życia, według tego podziału używa się pojęcia „wiek poprodukcyjny” (Brzezińska, 2006; Klonowicz, 1986).

Przyjmuje się, że proces starzenia się może przebiegać w różnych postaciach. Jest to zależne od wielu czynników, na które nie zawsze można mieć wpływ. Można wyróżnić trzy podstawowe typy starzenia się (Kulik i wps., 2011):

  • zwyczajne (usual ageing) – pomimo wyraźnie odczuwalnych skutków starzenia się organizmu nie występują żadne dodatkowo schorzenia,
  • pomyślne (succesfull ageing) – starzenie przebiega bez wyraźnych strat po stronie wydolności organizmu mówiąc inaczej proces zostaje częściowo spowolniony,
  • patologiczne (impaired ageing) – starzenie postępuje szybko i współistnieje z wieloma dodatkowymi schorzeniami.

Osoby wchodzące w okres starości muszą liczyć się z tym, że ich organizmy będą ulegały postępującym procesom znacząco ograniczającym ich samodzielne funkcjonowanie. Dodatkowo sytuacje takie mogą finalnie prowadzić do wystąpienie niepełnosprawności.
Do najczęstszych przyczyn takiego stanu należy wskazać schorzenia, które występują w ramach całych zespołach chorób geriatrycznych. Zalicza się do nich:

  • choroby układu krążenia,
  • choroby onkologiczne,
  • cukrzyca ,
  • nietrzymanie moczu i stolca,
  • upośledzenia zmysłów słuchu, wzroku,
  • zaburzenia upośledzające możliwość przemieszczania się.

Zmiany fizyczne i psychiczne w okresie późnej dorosłości pojawiają się w wielu obszarach. Wraz z wiekiem wrażliwość zmysłów słabnie. Zaczyna się to już około 40 roku życia i dotyczy praktycznie wszystkich zmysłów. Osłabieniu ulega również selektywność uwagi oraz zdolności do jej koncentracji. Czasookres reakcji na bodźce słuchowe i wzrokowe, czas wykonywania czynności prostych jak i złożonych ulega wydłużeniu. W związku z tym uważa się, że spowolnienie czasu reakcji (Birren, 1964; Cavanaugh, 1997) to najpewniejszy i zarazem uniwersalny psychiczny i fizyczny wskaźnik starzenia się. Podążą on równolegle z ogólnym obniżeniem sprawności psychomotorycznej organizmu.

Zmiany biologiczne w wieku senioralnym mają charakter przede wszystkim zmian wstecznych, a ich zalążkiem jest utrata zdolności reprodukcyjnych komórek oraz ich powolna i stopniowa degeneracja. Przyjmuje się, że starzenie się organizmu przebiega na poziomie komórkowym i wyróżnia się dwie kategorie zmian: obniżenie sprawności fizycznej oraz patologię mnogą. Obniżenie sprawności fizycznej prowadzi do ograniczenia aktywności osoby oraz spadku jej wigoru, które w większości przypadków spowodowane są następstwem postępujących chorób wieku późnego (Harwas-Napierała, Trempała, 2000).

Drugim istotnym wskaźnikiem starości biologicznej jest tzw. patologia mnoga (Harwas-Napierała, Trempała, 2000), która charakteryzuje się występowaniem kilku schorzeń równocześnie u tej samej osoby. Spowodowane jest to przede wszystkim przewagą procesów katabolicznych nad procesami metabolicznymi. I tak, wg badań, u 80-85% ludzi po 60 roku życia występuje co najmniej jedno schorzenie (z reguły przewlekłe), u 30% pacjentów stwierdza się istotne pogorszenie słuchu (częściej notuje się u kobiet niż u mężczyzn), u 20% upośledzenie wzroku (Krzymiński, 1993).

Zmiany psychiczne w okresie późnej dorosłości są następstwem zmian w strukturze mózgu polegających przede wszystkim na redukcji masy mózgu, która spowodowana jest stopniowym ubytkiem wody z wnętrza neuronów, utratą istoty szarej oraz przerzedzeniem sieci dendrytycznej. Pojawienie się symptomów starzenia pociąga za sobą wydłużenie czasu reakcji co jest następstwem spowolnienia przewodzenia synaptycznego postępującego wraz z wiekiem. Trudności pojawiają się zarówno w procesach kodowania oraz odkodowywania. Innym obserwowanym zjawiskiem jest spowolnienie sytemu nerwowego oraz utrata pamięci operacyjnej, która następuje na poziomie centralnego układu nerwowego. Zmianie – rozpadowi, wraz z wiekiem, ulegają funkcje inteligencji wrodzonej – płynnej. Szansę rozwoju umysłowego u seniorów kształtuje za to wiedza ekspercka, specjalistyczna oraz inteligencja skrystalizowana, która wzrasta wraz z wiekiem lub utrzymuje się na stałym poziomie.
Na sprawność intelektualną seniora ma również wpływ dotychczasowa aktywność jednostki oraz faza starości (Cavanaugh, 1997; Marcinek, 2007). Ludzie starsi częściej również stosują myślenie kontekstualno-dialektyczne (Harwas-Napierała, Trempała, 2000). Oczywiście zmiany w okresie późnej dorosłości nie ograniczają się do obszaru fizycznego i psychicznego, ale dotyczą również osobowości.

W okresie późnej dorosłości następuje wiele zmian dotyczących funkcjonowania poznawczego i osobowościowego  (Cavanaugh, 1997; Marcinek, 2007). Doświadczanie starości dla części osób może być szczególnie trudne. Może być to spowodowane przyczynami obiektywnymi takimi jak: brak rodziny, choroba czy ciężka sytuacja materialna, najczęściej jednak wynika to z własnych przekonań jednostki na temat świata i ludzi (Hill, 2010). Wśród czynników, które uważa się za wpływające niekorzystnie na przeżywanie starości wymienia się: wysoką neurotyczność, niską ekstrawersję, niską sumienność oraz sztywność (Finogenow, 2013).  Ta ostatnia według Ellisa (1987) jest największą barierą uniemożliwiającą osiągnięcie zdrowia psychicznego. Utrudnia ona radzenie sobie z nieuchronnymi zmianami zachodzącymi w życiu, uniemożliwia odrzucenie irracjonalnych i utrudniających adaptację przekonań, sprzyja powielaniu tych samych błędów.

Również pesymistyczne nastawienie utrudnia pozytywne spojrzenie na swoja przyszłość. Pesymizm sprawia, że osoba nie dostrzega pozytywów, ma trudności z nawiązywaniem i podtrzymywaniem bliskich relacji, jak również kształtuje poczucie niemocy pojawiające się wobec rożnych zdarzeń losowych. Utrudnia on również powrót do zdrowia i wiąże się z gorszymi wskaźnikami zdrowia psychicznego i fizycznego.  Ludzie starsi (Hill, 2010) maja również tendencje do wyolbrzymiania lub zniekształcania wydarzeń ze swojej przeszłości co bezpośrednio wpływa na przeżywanie teraźniejszości oraz myśli na temat przyszłości.

Dokładnie określenie zachowań osób starszych wobec ich starości zostało wykonane przez D.B Bromley’a, który wyróżnił pięć podstawowych postaw (Bromley, 1969; Steuden, 2012; Szatur-Jaworska, 2006; Szarota, 2004):

  • konstruktywna – jest to postawa z zasady pozytywna, która sprawia, że seniorzy starają się wykorzystać zalety wieku dojrzałego i poświęcają czas na bliższe kontakty z otoczeniem i najbliższą rodziną. Osoby o takiej postawie najczęściej uczestniczą w wolontariacie i szeregu akcjach społecznych,
  • postawa zależności – jest to postawa raczej negatywna, oparta na roszczeniowym oczekiwaniu opieki ze strony najbliższych niezależnie od stosunkowo dobrej kondycji psychofizycznej. Osoba o takim usposobienie cechuje się znikomą aktywnością społeczną i brakiem chęci do wspierania swoich najbliższych. Co ciekawe można stwierdzić, że taka postawa jest dominująca pośród polskich seniorów (Kijak i Szarota, 2014). Pokazuje to szereg badań, z których wynika, że Polscy seniorzy niechętnie poszerzają swoją edukację, rzadko korzystają z nowoczesnych technologii czy w końcu nie wyrażają chęci uczestniczenia w życiu społecznym,
  • postawa obronna – seniorzy o takim usposobieniu wyrażają brak woli otrzymywania pomocy ze strony kogokolwiek, pomimo swojego złego stanu zdrowia,
  • wrogość i autodestrukcja – osoby o takiej postawie cechują się brakiem zaufania, a nawet skrajną podejrzliwością wobec osób trzecich w tym także swoich bliskich.
    W skrajnym przypadku prowadzi to do zachowań autodestrukcyjnych.